Van 14 t/m 28 november verzorgde Fred Vogelzang de HOVO-cursus Van versterkt bouwwerk tot erfgoed in Nijmegen. HOVO Nijmegen is onderdeel van de Radboud Universiteit en verzorgt onderwijs mensen vanaf 50 jaar.
Download hier de reader van de cursus.

De HOVO-cursus bestaat uit drie colleges: 

• Kastelen tot 1850


• Buitenplaatsen tot 1850


• Kastelen en buitenplaatsen vanaf 1850 tot nu

Het eerste college gaat over: wat is een kasteel, op welke manieren worden kastelen in de media gepresenteerd. Hoe zijn kastelen in het verleden wetenschappelijk onderzocht en door wie? Dan ga ik in op het heersende paradigma om kastelen morfologisch-chronologisch te behandelen: vorstenpaleizen, motteburchten, ronde kastelen, vierkante kastelen, woontorens, moated sites. En dan gaat Fred Vogelzang in op mogelijke paradigma wisseling: een meer sociaal-cultureel-economische aanpak. Wie woonden er en hoe, welke rol speelden kastelen in de lokale samenleving, hoe zag de directe omgeving eruit.

In college 2 gaat het over buitenplaatsen: wat zijn dat, waar komen ze vandaan? Vanaf Italie en Vlaanderen naar Nederland, wie bouwden ze en waarom, vooral rijke burgers maar naar voorbeeld van de hoge adel, de grotere rol van de omgeving, de verschillende tuinstijlen. De aanleg net buiten de steden, langs de waterwegen, verschillen tussen west- en oostnederland, bouwstijlen, samengaan van adel en patriciaat en de gevolgen voor buitenplaatsbezit.

Het derde college: veel kastelen verdwenen, de rest vooral functie als buitenplaats, functioneel verschil kastelen en buitenplaatsen grotendeels weg. Na 1800 door verschillende oorzaken verdwijnen veel buitens, maar al snel komen er nieuwe, vanwege nieuwe economische elites, in verschillende golven. Ook afhankelijk van economie in Nederland. De woonfunctie wordt langzaam minder, nu minder dan de helft particulier bewoond. Overzicht van hergebruik: kloosters, ggz instellingen, stadsparken, musea, en maatschappelijke en politieke redenen daarvoor. Dan WO II en de gevolgen voor kastelen en buitenplaatsen, nieuwe golf van herbestemmingen, zoals kantoren, hotels en andere horeca, onderwijs, evenementen, congrescentra. Gevolgen voor gebouwen en parken. Nieuwste golf weer meer particuliere bewoning, veroorzaakt door groeiende ongelijkheid in de samenleving. Vraag aan het publiek: hoe gaan we met dit erfgoed om? Nu veel op toerisme omdat het economisch opgedrongen wordt, door vermindering subsidie en andere houding jegens cultuur. 

Fantaseren over verdwenen kastelen

De NKS bezocht het jaarlijkse landelijke wetenschappelijk archeologiecongres. Op de Reuvensdagen spraken zowel wetenschappelijk adviseur Taco Hermans als Rob Gruben. Beiden zijn verbonden aan de Nederlandse Kastelenstichting.

Nederland telt nog zo’n 1000 kastelen en buitenplaatsen. Dat lijkt een hele hoop, maar dit is misschien maar 20% van wat er ooit was. De meeste kastelen zijn dus verdwenen. Met een beetje geluk ligt er nog een stukje slotgracht of herken je een bult in het landschap.

Van veel van de verdwenen kastelen bestaan er nog foto’s, tekeningen, prenten of andere afbeeldingen. Onderzoekers gebruiken zulke bronnen om een reconstructie van het gebouw te maken. Maar vaak blijken deze tekeningen en prenten toch niet helemaal betrouwbaar. De kunstenaar maakte de realiteit vaak een beetje mooier. Zelfs foto’s zijn vaak gemaakt om het kasteel wat groter, het park wat mooier te laten lijken.

En reconstructies zijn ook interpretaties. Soms liggen ze dichtbij de werkelijkheid, maar vaak weten we het niet zeker. Daarom zouden opgravingen een oplossing kunnen bieden. Helaas betekent opgraven ook vernietigen. Je kunt een plek maar één keer opgraven. Daarom heet het ook wel destructief onderzoek. Beschermde monumenten als kasteelplaatsen mogen niet zomaar opgegraven worden. 

De voorkeur is daarom ook, eerst non-destructief onderzoek te doen. We duiken eerst de archieven in om alles boven water te halen. En als we geluk hebben, zijn er dus ook afbeeldingen. Alleen als het niet anders kan, gaat de schop de grond in. 

Nieuwe definities kasteel en buitenplaats dragen bij aan wettelijke bescherming erfgoed - Discussieer mee!
Op 15 november presenteerde de Nederlandse Kastelenstichting (NKS) op het Platform Kastelen en Buitenplaatsen een nieuwe werkdefinitie voor kastelen en buitenplaatsen. Deze nieuwe definities zijn noodzakelijk om kastelen en buitenplaatsen in hun volle omvang (wettelijk) te beschermen. Ook zijn deze nieuwe definities belangrijk voor wetenschappelijk onderzoek en de beeldvorming bij het publiek.

Met de nieuwe werkdefinitie voor het kasteel wordt getracht te voorkomen dat door onduidelijke of beperkte omschrijvingen van (wettelijk beschermde) kastelen, belangrijke delen van historische kasteelcomplexen het zonder bescherming moeten stellen. Dit leidde in het verleden tot onwenselijke aantasting van ons erfgoed.
Ook bemerkt de NKS dat veel media een weinig historisch beeld van kastelen presenteren. Door dit beperkte beeld herkennen of ervaren veel bezoekers kastelen niet als kasteel. Een heldere definitie is noodzakelijk om het publiek te informeren over het belang van dit erfgoed.

Wetenschappelijk belang
Binnen de wetenschap is weliswaar gewerkt met een gedeeld begrip van ‘kasteel’, maar dat bleek onvoldoende voor de bescherming ervan. Dat gold in even sterke mate voor het begrip ‘buitenplaats’. Buitenplaatsen werden heel lang onder de noemer van kastelen geschaard en pas de afgelopen decennia worden ze als zelfstandig, maar wel sterk verwant begrip bestudeerd. De nieuwe werkdefinities erkennen dat de omgeving een integraal onderdeel uitmaakt van een kasteel en een buitenplaats.

Discussieer mee
De NKS hoopt dat beleidsmakers en juristen deze handreiking oppakken. Zij roept ook partijen in het veld op om zich in deze discussie te mengen. De NKS hoort graag uw mening. Mail uw reactie naar: info@kastelen.nl onder vermelding van kastelendefinitie.

Bekijk ook het persbericht


++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Werkdefinitie kasteel, NKS 2019:
Een kasteel is een uit de middeleeuwen of vroegmoderne tijd stammend complex van bouwwerken en hun directe omgeving met verschillende morfologische en functionele kenmerken.
Het functioneert als verblijfsplaats voor de elite en combineert die functie met (symbolische) verdedigbaarheid en representativiteit.
Een kasteel kan dienen als sociaal, bestuurlijk en economisch centrum voor de directe omgeving en beschikt vanuit die verschillende functies over specifieke morfologische kenmerken. Die kunnen inhouden representatieve woon- en ontvangstruimten, torens, poorten, wallen- en grachtenstelsels.
Bij het complex behoren vaak voorburchten met al dan niet agrarische functies, sier- en moestuinen en andere (statusverhogende) landschapselementen.


Werkdefinitie buitenplaats, NKS 2019:
Onder een buitenplaats wordt verstaan ieder verblijf, veelal met tuin en park en bijgebouwen, dat door de eigenaar werd gesticht met het oogmerk om voor kortere of langere tijd op het platteland te vertoeven.
De stichting had ten doel de gebruikers van de rust en de landelijke omgeving te laten genieten.
Tegelijk diende het als statussymbool en bood het de mogelijkheid het beheer te voeren over de eventueel aan de buitenplaats verbonden industriële-, landbouw-, en bosbouwbedrijven. 

Voor meer informatie en beeldmateriaal kunt u contact opnemen met Chrissy Flohr, marketing & communicatie. E-mail: c.flohr@kastelen.nl, tel.nr.: 06-525 480 43.